आमच्या पिढीनं काळ्यावर पांढरं करायला सुरुवात केली तोपर्यंत कवी आणि कथालेखक म्हणून नागनाथ कोत्तापल्ले यांचं नाव मराठी साहित्याच्या प्रांगणात चर्चेत आलेलं होतं . हा लेखक खूप समजून उमजून लिहितो , अनेकदा तर आपल्याला जे म्हणावसं वाटतं तसंच लिहितो , अशी जवळीक कोत्तापल्ले यांच्या लेखनाविषयी तेव्हाही वाटायची . तेव्हा ते बीडला प्राध्यापक होते आणि शिक्षकांविषयी आदराची स्थिती वाटावी असा तो काळ होता . याचं कारण , एक तर शिक्षक तळमळीनं शिकवत , ‘शहाणे करुन सोडावे विद्यार्थीजन’ ही वृत्ती तेव्हाच्या शिक्षकांत होती आणि दुसरं म्हणजे विद्यार्थ्यांनीही मन लावून वर्गातच शिकण्याचे ते दिवस होते . कुठल्या तरी कामानिमित्त तेव्हा बीड मार्गे जात असता एकदा कोत्तापल्ले यांना भेटलोही . ते वर्गावर होते . बाहेरुन बघितलं तर शिकवण्याची त्यांची मस्त तंद्री लागलेली होती आणि विद्यार्थीही मन लावून नोटस् घेत होते ; मोठं विलोभनीय असं ते दृश्य होतं . अध्यापनातली तन्मयता नागनाथ कोत्तापल्ले यांच्यात कायमच राहिली असं नव्हे तर पुढे जाऊन त्यांच्यातल्या शिक्षकाने अनेक विद्यार्थ्यांच्या पालकाचीही भूमिका निभावली .
एक आधीच सांगून टाकायला हवं , मी काही नागनाथ कोत्तापल्ले गुरुकुलातला विद्यार्थी नव्हे . लेखक म्हणूनही कोत्तापल्ले यांच्याशी माझी फार कांही घसट नव्हती . अधूनमधून भेटी होतं . गप्पा होतं . ‘आपण दोघंही मराठवाड्याचे’ हा मृदगंध आमच्यातल्या त्या गप्पांना असे . कोत्तापल्ले यांनी एखादी नवीन असाइनमेंट स्वीकारली की , आवर्जून जाऊन त्यांना त्या नव्या पदाच्या खुर्चीत बघण्याचा नाद जणू मला लागला होता . शिक्षण संपलं . मी पत्रकारितेत आलो आणि स्थिरावलोही . हा मधला दहा-बारा वर्षांचा काळ आमच्यात मुळीच संपर्काचा नव्हता . नागपूरला ते कुठल्या तरी कार्यक्रमाला आले तेव्हा भेटायला गेलो तेव्हा गप्पांतून लक्षात आलं की , भेट न होता आम्ही दोघांनीही परस्परांविषयी स्वत:ला अपडेट ठेवलं होतं . एव्हाना नागनाथ कोत्तापल्ले नावाचं झाड कवी , कथाकार , कादंबरीकार , समीक्षक , शिक्षक असं विविधांगी बहरलेलं होतं . या झाडाला लागलेली फुलं आणि फळंही आगळ्याच कर्तृत्वानं त्यांचं बहरुन आलेली होती . मराठी भाषा आणि साहित्य विषयक अनेक समित्या , डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठाचं कुलगुरुपद , चिपळूणला झालेल्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचं अध्यक्षपद हे याच कर्तृत्वाचे बहर होते .
नागनाथ कोत्तापल्ले यांच्यातला कथा लेखक अगदी सुरुवातीपासूनच मला जास्त भावत गेला . त्यांच्या कथा काळाच्या पुढे जाणाऱ्या असल्याचं जाणवत असे . त्यांची भाषा सामाजिक बांधिलकी आणि मानवी संवेदनेची होती . दृष्टीकोन पुरोगामी , 
डावीकडे झुकलेला ,नव्याचं स्वागत करणारा अगत्यशील होता आणि वर्तन विवेकी होतं . साहित्याच्या विविध प्रांतात मुशाफिरी करण्याच्या कैफात त्यांच्यातला कथा लेखक बराचसा मागे पडला असंही माझं मत आहे आणि हे मी त्यांना बोलूनही दाखवत असे . मुक्तिबोधांची ‘जन हे वोळतू जेथे ’ आणि नागनाथ कोत्तापल्ले यांची ‘उलट चालीला प्रवाहो’ या माझ्या आवडीच्या कादंबऱ्या ; या दोन्हीतील शब्द साधर्म्य लक्षणीय आहे . ‘उलट चालीला प्रवाहो’ या कादंबरीचा नायक नारायण अनेक वर्षे माझ्या स्वप्नात पिंगा घालायला येत असे , असं जर आज कुणाला सांगितलं तर त्यावर कुणाचा विश्वास बसणार नाही कारण . पत्रकार केवळ साहित्यातल्या बातम्या देतात असाच बहुसंख्य लोकांचा समज आहे ; पत्रकार साहित्याशी असे एकाग्र होतात यावर अनेकांचा विश्वास बसणार नाही पण , ते असो . नागनाथ कोत्तापल्ले यांच्या ‘गांधारीचे डोळे’ , ‘सावित्रीचा निर्णय’ या कथांचा पोत साहित्याच्या सर्व निकषांवर अस्सल भरजरी आहे , यात शंकाच नाही . कोत्तापल्ले यांचा स्मरणात राहिलेला आणखी एक लेख म्हणजे ‘चळवळीचे साहित्यशास्त्र’ . मुळात चळवळींना काही साहित्य मूल्य किंवा शास्त्र असतं . याची जाणीवच ( काही मोजके समीक्षक वगळता ) तोवर विकसित झालेली नव्हती . कोत्तापल्ले यांच्या या मजकुरानं चळवळींकडे बघण्याचा दृष्टीकोनाच साहित्यिक अंगानं मग उलगडत गेला .
कोत्तापल्ले विद्यार्थी केंद्रीत शिक्षक होते . नागनाथ कोत्तापल्ले कुलगुरु झाले तेव्हा माझी मुंबई-नागपूर अशी मुशाफिरी सुरु होती पण , मराठवाड्यात पत्रकारितेच्या निमित्तानं चकरा सुरुच असत . औरंगाबादला आलो की , ‘स्वामी’ श्याम देशपांडे सोबत कोत्तापल्ले यांची ओझरती का असेना भेट झाली नाही , असं कधी घडतचं नसे . अशाच एका औरंगाबाद भेटीत सतीश कुलकर्णी या ज्येष्ठ मित्रानं विद्यापीठात शिकणाऱ्या एका विद्यार्थ्यावर कसा अन्याय झाला याची कथा सांगितली . त्या विद्यार्थ्याची भेटही घडवून आणली . हे घडलं तेव्हा नेमकं कोत्तापल्ले औरंगाबादला नव्हते . पुढे त्या विषयावर मी एक बातमी लिहिली . ‘लोकसत्ता’च्या पहिल्या पानावर माझ्या नावानिशी ती प्रकाशित झाली ; स्वाभाविकच त्या बातमीची बरीच चर्चा झाली . कोत्तापल्लेंचा फोन आला आणि ‘हा विषय बातमीचा कशाला करायचा? मला फोनवर जरी सांगितलं असतं तरी मार्ग काढला असता’ , असं ते म्हणाले . ‘त्या विद्यार्थ्याला माझ्याकडे पाठवून द्या.’ असंही त्यांनी सांगितलं . त्याप्रमाणे त्या विद्यार्थ्याची भेट घेऊन , प्रश्न समजावून घेऊन , त्यातून कोत्तापल्ले मार्गही काढला .
नागनाथ कोत्तापल्ले यांचे आणखी एक योगदान फारच महत्त्वाचं वाटतं . १९६०च्या आसपास मराठी साहित्याला दलित , ग्रामीण , विद्रोही , वास्तववादी असे धुमारे फुटू लागले . दलित साहित्यानं तर मराठी साहित्यातल्या तोवर प्रस्थापित संकेत , शिष्टाचार आणि रुढींना चक्क हादरेच दिले . नागनाथ कोत्तापल्ले लिहू लागले त्याच्या आसपास आनंद यादव , रा. रं. बोराडे , भास्कर चंदनशिव , वासुदेव मुलाटे अशा अनेकांनी ग्रामीण साहित्याच्या दालनात उल्लेखनीय योगदान देणं सुरु केलेलं होतं . अस्सल मातीचा गंध असणाऱ्या या साहित्य प्रकाराची चर्चाही सुरु झालेली होती . मात्र , ग्रामीण साहित्याची ठोस अशी समीक्षा होत नव्हती . कोत्तापल्ले यांनी ग्रामीण साहित्याच्या समीक्षेला एक निश्चित वैचारिक दिशा मिळवून देण्याचा ठोस प्रयत्न केला , यात शंकाच नाही .
प्राचार्य कौतिकराव ठाले पाटील यांच्यामुळे नागनाथ कोत्तापल्ले यांच्यासोबत सलग दोन आठवडे राहण्याचा योग आला . जागतिक पातळीवर मराठी संमेलन व्हावं असा तेव्हा अखिल भारतीय साहित्य महामंडळाचे अध्यक्ष असलेल्या कौतिकराव पाटील आणि त्यांच्या गटाचा आग्रह होता आणि नेमका मनोहर म्हैसाळकर व त्यांच्या नेतृत्वाखालील विदर्भ साहित्य संघाचा या विश्व मराठी साहित्य संमेलनाला विरोध होता . मी तेव्हा नागपुरात होतो आणि मनोहर म्हैसाळकरांच्या तंबूतला एक म्हणून साहित्य प्रांती बरीच लुडबूड करीत होतो तरी , विश्व साहित्य संमेलनाच्या कल्पनेचा मी हिरिरीने पुरस्कार केला . एवढंच नाही तर अमेरिकेत सॅन होजे (San Jose) ला झालेल्या संमेलनात कौतिकराव ठाले पाटील यांच्यामुळे एक प्रमुख वक्ता म्हणून सहभागीही झालो . त्या दौऱ्यात अर्थातच नागनाथ कोत्तापल्ले हेही होते . त्यानिमित्तानं मुंबई ते न्यूयॉर्क या सुमारे दोन आठवड्याच्या प्रवासात कोत्तापल्ले यांच्याशी चांगलीच जवळीक निर्माण झाली . त्यांच्यातल्या कथा लेखनावर भरपूर चर्चाही झाली . या काळात कोत्तापल्ले यांच्यासोबत काही मैफिलीही रंगल्या आणि गप्पांतून त्यांच्यातल्या उमदेपणाचाही परिचय झाला . कोत्तापल्ले , कौतिकराव ठाले पाटील , दादा गोरे यांच्यासोबत नायगरा धबधब्या शेजारी असलेल्या एक हॉटेलात रात्री उशीरापर्यंत रंगलेली मैफल अजूनही स्मरणात आहे .
भारतात परतल्यावरही आम्ही बऱ्यापैकी संपर्कात होतो . एक दिवस कोत्तापल्लेंचा फोन आला आणि चिपळूणला होणाऱ्या साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्ष पदासाठीचा त्यांच्या नावाचा अर्ज मी नागपूरहून दाखल करावा तसंच त्यांच्या बाजूनं प्रचार करावा असंही त्यांनी सुचवलं . मी फारच अडचणीत सापडलो कारण हा फोन येण्याच्या पाच-सहा दिवसच आधी ह. मो. मराठे यांचा उमेदवारी अर्ज नागपूरहून दाखल करण्याच्या ‘ह.मों.’ च्या प्रस्तावाला मी अनुकूलता दर्शविली होती . १९७७ पासून ह. मो. मराठे यांच्याशी माझा स्नेह होता . लेखनाच्या अनेक संधी त्यांनी मला दिलेल्या होत्या . त्यांची ब्राह्मणवादी भूमिका मला साफ अमान्य होती तरी व्यक्तिगत पातळीवर परस्परांत ‘सेंटीमेंटल’ गुपितंही शेअर करण्याची आमची मैत्री होती . ब्राह्मणवादाच्या ‘त्या’ वादग्रस्त भूमिकेचा उच्चारही न करता निवडणूक लढवत असाल , तरच पाठिंबा देतो’ , ही सेवानिवृत्त विंग कमांडर अशोक मोटे आणि माझी अट ‘ह.मों.’ नी मान्य केली होती आणि आम्ही दोघांनी मिळून ह. मो. साठी मतांची जुळवाजुळवही सुरु केली होती .
थोडसं बोलणं झाल्यावर पाठिंबा न देता येण्यामागची भूमिका मी नागनाथ कोत्तापल्ले यांना सविस्तरपणे सांगितली . माझ्या नकारामुळे आलेली नाराजी स्पष्ट पण सौम्य शब्दांत कोत्तापल्ले यांनी व्यक्त केली . तेव्हाचं बोलणं माझ्या अजूनही स्मरणात आहे , पण त्यावर शिक्कामोर्तब करण्यासाठी आता कोत्तापल्लेंच हयात नाहीत म्हणून ते संभाषण इथे देत नाही . कोत्तापल्ले आणि मराठे दोघेही निवडणुकीच्या रिंगणात उतरले . पुढे त्या निवडणुकीने नाट्यमय वळण घेतलं . एका प्रकाशवृत्त वाहिनीनं ह. मो. मराठे यांचं ब्राह्मणविषयक जुनं वक्तव्य नवं म्हणून सादर केलं आणि निवडणुकीला एकदम कलाटणीच मिळाली . ‘ह.मों.’ विरुद्ध गुन्हाही दाखल झाला . परिणामी विजय हाताशी आलेली ती निवडणूक ‘ह.मो.’ हरले आणि नागनाथ कोत्तापल्ले चिपळूणला झालेल्या अखिल भारतीय साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष झाले . नंतर आमची भेट झाली तेव्हा नागनाथ कोत्तापल्लेंच्या वागण्या आणि बोलण्यात कोणतीही कटुता नव्हती . जे काही घडलं ते त्यांनी उमदेपणानं घेतलं होतं .
शब्दांच्या भूमीत सकस लेखनाचं पीक काढणारा एक लेखक , तळमळीचा शिक्षक आणि उमदा माणूस म्हणूनही कोत्तापल्ले यांचं नाव मराठी साहित्यात महत्त्व अत्यंत ठळकपणे नोंदवलं गेलेलं आहे . म्हणूनच कोत्तापल्ले आज आपल्यात नाहीत ही जाणीव विषण्ण करणारी आहे…
■प्रवीण बर्दापूरकर
Cellphone +919822055799
