राजकारण आणि राजकारण्यांवर लिहिण्याचा कंटाळा आला म्हणून या आठवड्यात साप्ताहिक स्तंभाचं लेखन केलं नाही मात्र , त्या कंटाळ्याला राजीव सातव याच्या मृत्यूच्या बातमीची जिव्हारी लागणारी फळं येतील असं चुकूनही वाटलं नव्हतं…
खरं तर , कालच सकाळी वाटलं होतं की एखादा एसएमएस पाठवून राजीव सातवच्या प्रकृतीची चौकशी करावी पण , ते टाळलं कारण तसं करणं प्रशस्त वाटलं नाही ; मग संध्याकाळी त्याला पुन्हा व्हेंटिलेटरवर घेतलं असल्याची बातमी कळली पण , तो बाहेर येईल अशी वाटलेली खात्री खोटी ठरली .
हे कांही मरणाचं वय नव्हतं म्हणून कोरोनापुढे हतबल किंवा ‘पराधीन आहे जगती पुत्र मानवाचा’ वगैरे वगैरे सांत्वनाचा महापूर आला तरी राजीवच्या मृत्यूचं समर्थन होऊच शकणार नाही…
■■
राजीवची भेट होऊन किती वर्ष झाली असतील ? ते वर्ष बहुदा १९८१ असावं . १९८०च्या विधानसभा निवडणुकीत मराठवाड्यातून सूर्यकांता पाटील आणि रजनी सातव विजयी झालेल्या होत्या . सूर्यकांता आणि माझ्यात सख्खी मैत्री . विधिमंडळाच्या हिवाळी अधिवेशनासाठी त्या दोघी नागपूरला आलेल्या होत्या . विधिमंडळाच्या वृत्तसंकलनाचं माझं ते पहिलंच वर्ष होतं . त्या अधिवेशनात आमदार निवासात सूर्यकांता पाटीलला भेटायला गेलो तेव्हा रजनी सातव यांची ओळख तिनं करुन दिली .
त्यावेळी राजीव भेटला ; थोडा लाजराबुजरा वाटलेला राजीव असेल जेमतेम दहा-बारा वर्षांचा .
पुढे रजनी सातव मंत्री झाल्या . सत्तेत असणार्‍या भोवती फार घुटमळण्याचा स्वभाव नसणं शिवाय माझ्याकडे बीट म्हणून काँग्रेस नव्हतं म्हणून आमची ओळख पुढे सरकली नाही , जुजबीच राहिली .
पुढे विधी शिक्षण घेतांनाच राजीव राजकारणात आला ; आधी महाराष्ट्र आणि मग राष्ट्रीय युवक काँग्रेसचा अध्यक्ष झाला .
आमच्या त्या काळात अगदीच दोन-तीन भेटी झाल्या त्याही विमानतळ वगैरेवर ; अशा भेटींचं स्वरुप औपचारिकच असतं पण , दिसलो की लगेच आपल्याकडे येण्याचा त्याचा उमदेपणा कायम लक्षात यायचा .
त्यात लक्षात आलेली बाब म्हणजे दिल्लीत असूनही राजीवचं मराठी वाचन चांगलं आहे ; माझ्या लेखनावरही त्याचे अधून-मधून फोन येत .
■■
महाराष्ट्राच्या राजकारणाबाबत तो अपडेट असायचा पण , महाराष्ट्रात यावं असं मात्र त्याला वाटत नसल्याचं लक्षात येत असे .
गांधी कुटुंबीयांच्या तो अतिशय निकटचा असल्याची चर्चा त्याकाळात काँग्रेस वर्तुळात होती ; त्यावेळची एक आठवण आहे –
लोकमत वृत्तपत्र समुहाचा राजकीय संपादक म्हणून मी राजधानी दिल्लीला जून २०१३त पडाव टाकला .
तोपर्यंत काँग्रेसच्या राजकारणात राजीव सातव एक बडं प्रस्थ झालेला होता ; युवक काँग्रेसचा राष्ट्रीय अध्यक्ष होता आणि खूप व्यस्त असायचा .
लोकमतमधील विकास झाडे या सहकार्‍याकडे राजीव सातवला भेटण्याची इच्छा व्यक्त केली .
विकास झाडे यानं ठरवल्याप्रमाणं एक दिवस एका पावसाळ्यातल्या कलत्या दुपारी साडेचारच्या सुमारास आम्ही कार्यालयात पोहोचलो तर राजीव सातव कार्यालयात नव्हता पण , परिचय देताच त्याचे स्वीय सहायक लगबगीने खुर्चीतून उठले आणि मोठ्या अदबीनं आम्हाला त्यांनी राजीवच्या कार्यालयात नेऊन बसवलं .
‘साब राहुलजीके पास गये है . आप के आने की खबर उन्हे देता हूं,’ असं म्हणत तो बाहेर गेला आणि पाचच मिनिटात परत येऊन त्यानं सांगितलं की ‘साब निकले है , बस दस मिनिट में पहुचेंगे .’
राजीव आला त्यानं अतिशय नम्रपणे झुकून नमस्कार केला आणि तातडीच्या कामासाठी जावं लागल असं अपराधी स्वरात सांगत आम्हाला वाट बघावी लागली याबद्दल दिलगिरी व्यक्त केली .
सत्ताधारी पक्षाचा आणि त्यातही काँग्रेसचा एक महत्त्वाचा नेता समोरच्याला वाट पहावी लागली म्हणून दिलगिरी वगैरे व्यक्त करतो याचं अप्रूप ओसरायच्या आंत , राजीव त्याच्या टेबला पलीकडच्या राखीव खुर्चीत न बसता माझ्या शेजारी बसला .
संकोचून त्याला त्याच्या खुर्चीत बसण्याची विनंती केली तर तो म्हणाला , सर , तुम्ही खूप सीनियर आहात . माझी आई बोलली आहे . मीही वाचतो तुमचं लेखन…’ वगैरे .
राजीव सातव नावाचा हा तरुण नेता कसा सुसंस्कृत आणि डाऊन-टू-अर्थ आहे , याचा तो अनुभव सुखावणारा होता ; हाच अनुभव नंतरच्या प्रत्येक भेटीत येत राहिला , तो बहुदा त्याच्यावरचा मातृसंस्कार असावा !
मी दिल्ली सोडली , औरंगाबादला स्थायिक झालो आणि आमच्या भेटी खूप कमी झाल्या तरी संपर्क कायम राहिला .
■■
२०१४च्या लोकसभा निवडणुकीत महाराष्ट्रातून काँग्रेसचे अशोक चव्हाण आणि राजीव सातव हेच दोन उमेदवार विजयी झाले .
राजीव दिल्लीत आणखी रमला आणि काँग्रेसच्या राजकारणात राहुल गांधी यांचा कट्टर समर्थक म्हणून आकंठ बुडाला ; काँग्रेसच्या अनेक महत्त्वाच्या राष्ट्रीय समित्यावर आणि पंजाब , गुजरात विधानसभा निवडणुकांत त्यानं कळीच्या जबाबदार्‍या पार पाडल्या .
राहुल गांधी यांचा साधेपणा आणि पक्षाविषयी त्यांना असणारी तळमळ याविषयी राजीव अनेकदा बोलत असे ; ‘पक्षाचा तोंडवळा पूर्ण बदलायला हवा आणि बनेल बुझुर्गांना बाजूला सारायला हवं , या माझ्या मताशी तो सहमत होता पण , हे लगेच घडणार नाही , राजकीय पक्षात लगेच असं कसं घडत नसतं हे तो सांगायचा .
गुजरात विधानसभा निवडणुकीत राजीववर फार मोठी जबाबदारी होती आणि तिकडे ठिय्या मारुन त्याने ती निभावली . भाजपशी ‘अरे ला कारे’ करुन तुरुंगाची वारीही करुन आला पण , डगमगला नाही . ( त्या काळात एकदा दमणला गेलेलो असतांना त्याला फोन केला तेव्हा ही त्याची तुरुंगवारीची हकीकत समजली ! )
‘गुजरात विधानसभा निवडणुकीत काँग्रेस सत्ता संपादन नाही करणार पण , नरेंद्र मोदी आणि भाजपला काँग्रेस ‘होम स्टेट’मधे जेरीस आणेल हे नक्की ‘, हे त्याचं म्हणणं तंतोतंत खरं ठरलं .
मात्र , पक्षात मिळालेलं स्थान आणि गांधी कुटुंबीयाशी असणार्‍या जवळीकीबद्दल तो फारसा बोलत नसे ; त्या जवळीकीचा तोराही त्याच्या वागण्यात नसे .
‘लुज टॉक’ तर त्याच्या स्वभावच नव्हता .
मोजकं बोलावं , ठाम बोलावं आणि कार्यरत राहावं हेच राजीवचं व्रत राहिलं ; विरोधी पक्षात आहे म्हणून वचावचा बोलणं , एकारला कर्कशपणा करणं , पोरकट वागणं राजीवनं कधीच केलं नाही ; ऋजू वागणं आणि बोलणं हे त्याचं वैशिष्ट्य राहिलं त्यामुळेच बहुदा चार वेळा संसद रत्न म्हणून गौरवलं गेलं .
■■
राजकारणात असंख्य चांगल्या आणि वाईट घडामोडी एकाच वेळी घडत असतात . त्याचा एक भाग म्हणजे विलासराव देशमुख आणि गोपीनाथ मुंडे यांचे मृत्यू झाले ; मराठवाड्याला राजकीय पोरकेपणा आला .
मराठवाड्यात अनेक नेते आहेत ; विलासराव देशमुख आणि गोपीनाथ मुंडे यांचेही वारसदार त्यात आहेत पण , अजूनही मराठवाड्याचा तो राजकीय पोरकेपणा संपलेला नाही .
तो राजकीय पोरकेपणा संपवण्याची क्षमता राजीव सातवमध्ये होती ; राज्याचं नेतृत्व करण्याची कुवतही त्याच्यात होती .
हे मी अनेकदा लिहिलं , जाहीरपणे सांगितलं आणि राजीवशीही दोन-तीन वेळा बोललो पण , त्याला दिल्लीतच राहायचं होतं ; ‘माझी गरज दिल्लीत जास्त आहे’ , असं त्यावर त्याचं म्हणणं असायचं आणि केसातून हात फिरवत तो हे ठामपणे सांगायचा .
‘उद्याचा मराठवाडा’ या दैनिकाचा एक दिवाळी अंक संपादित करतांना महाराष्ट्राचं भावी नेतृत्व असा विषय घेतला होता ; त्यात राजीव सातव यांचं नाव अर्थातच होतं आणि लिहिण्याची जबाबदारी संजीव कुळकर्णी या नांदेडच्या ज्येष्ठ पत्रकार मित्रावर सोपवली होती .
पण , राजीव सातव तर गुजरात विधानसभा निवडणुकीच्या प्रचारात आकंठ बुडलेला होता , त्याला वेळच मिळत नव्हता हे संजीवनं सांगितलं .
अखेर मी फोन केला आणि वडीलकीच्या नात्यानं जरा लटकं रागावलो तेव्हा ‘सॉरी , सॉरी’ म्हणत राजीवानं संजीवला वेळ दिला , त्याच्याशी गप्पा मारल्या आणि तो लेख सिद्ध झाला ; फोन केला की राजीवचा असा सकारात्मक प्रतिसाद माझ्याही अंगवळणी पडलेला होता .
खूप मोठी राजकीय मजल मारण्याआधीच राजीव सातवला मृत्यूनं कवटाळलं आहे .
राजीव सातव माझ्यापेक्षा वयानं बावीस वर्षानं लहान आणि मोठी राजकीय कर्तबगारी असणारा ; ऋजू , उमदा म्हणूनच त्याचा अकाली मृत्यू जिव्हारी घाव घालणारा आहे .
■■
तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांची हत्या झाली तेव्हा लोकसभेत बोलताना ज्येष्ठ समाजवादी नेते नानासाहेब उपाख्य मधु दंडवते जे म्हणाले ते जरा बदलून सांगायचं तर-
मतदारांनी प्रतिनिधी , लोकसभेनं उमदा सदस्य , राजकारण्यांनी नेता गमावला तरी आपल्या अपेक्षा आणि दु:खाचं सोडा . रजनीताईं सातव यांनी खूप वर्षापूर्वी डॉक्टर पतीला अकाली गमावलं ; आता कर्तृत्व बहरात येऊ लागणार्‍या पुत्राला गमावल्याचा घाव लागलेल्या मातेचं मातेचं ; वैधव्य आलेल्या पत्नीचं आणि पितृछत्र गमावलेल्या पुत्र व कन्येचं सांत्वन कोण आणि कसं करणार ?
■प्रवीण बर्दापूरकर
Cellphone- 9822055799
