राज्य आणि देशाच्या राजधानीत काम करायला मिळावं , विधिमंडळ व संसदेचं वृत्तसंकलन करता यावं हे पत्रकाराचं स्वप्न असतं . सरकार , प्रशासन कसं चालतं , राजकारण कसं खेळलं जातं , राजकारणातले चढ-उतार , कट , कारस्थानं जवळून बघता येतात , अनेक ऐतिहासिक घटनांचं साक्षीदार होता येतं , सत्तेच्या कॉरिडॉरमध्ये वावरताना आकलनाच्या कक्षा व्यापक होतात , जाणीवा प्रखर होतात , हा त्यामागचा हेतू असतो . एक पत्रकार म्हणून मीही ते स्वप्न केवळ पहिलंच नाही तर प्रत्यक्षात उतरतानाही अनुभवलं . श्रीमती इंदिरा गांधी , चंद्रशेखर , राजीव गांधी , पी . व्ही . नरसिंहराव , एच. बी. देवेगौडा , अटलबिहारी वाजपेयी , मनमोहनसिंग यांना पंतप्रधान म्हणून सार्वजनिक जीवनात आणि संसदेत वावरताना मला बघायला मिळालं , ते केवळ पत्रकारितेत असल्यानंच . ही सर्व व्यक्तिमत्त्वं उत्तुंग होती , त्यांच्या कामाची वेगळी शैली वेगवेगळी होती पण , एक गुण समान होता आणि तो म्हणजे यापैकी कुणातही ‘अहं’ भाव नव्हता . त्यांच्यात खूप चांगलं आणि कांही उणं-दुणं नक्कीच होतं , कारण ती हाडामासाची माणसं होती पण असो , श्रीमती इंदिरा गांधी , पी . व्ही . नरसिंहराव , अटलबिहारी वाजपेयी कधीच मृत्यू नावाच्या अज्ञात प्रदेशात निघून गेले आहेत . सुसंस्कृतपणाच्या त्या शृंखलेतले शेवटचे मनमोहनसिंग नुकतेच हे जग सोडून गेले आहेत . हे चौघेही मनाच्या गाभाऱ्यात कायमचे मुक्कामाला आलेले आहेत .
मनमोहनसिंग यांची प्रत्यक्ष भेट झाली तो प्रसंग अजूनही आठवतो- १९९३च्या फेब्रुवारी महिन्यातला . स्थळ मंत्र्यांचे बंगले असलेल्या नागपूरच्या रवी भवनातील हॉल . केंद्रीय अर्थमंत्र्याची पत्रकार परिषद सुरु असतांना एका पत्रकारानं एका राष्ट्रीयकृत बँकेचा उल्लेख करुन या बँकेच्या सेंट्रल अव्हेन्यू शाखेत नेहेमीच जुन्या व फाटक्या नोटा मिळतात अशी तक्रार केली आणि नव्या करकरीत नोटा देण्याचे आदेश त्या बँकेच्या व्यवस्थापकाला द्यावेत अशी मागणी केली . पत्रकार परिषदेत सन्नाटा पसरला कारण ज्यांची अर्थशास्त्रज्ञ व तज्ज्ञ म्हणून जागतिक पातळीवर ओळख होती त्या केंद्रीय अर्थमंत्र्यांना कोणता प्रश्न विचारु नये , याचं तारतम्य पूर्ण मातीत मिसळलेलं होतं . डॉ . मनमोहनसिंग यांनी एक पॉझ घेतला , नंतरच्या काळात सर्व परिचित झालेलं त्यांचं हलकंसं स्मित केलं आणि ‘वुईच बँक’ असं विचारलं . त्या पत्रकारांनं बँक आणि शाखेचं नाव सांगतलं . ‘आय वुईल लूक इन टू द मॅटर’, असं डॉ . मनमोहनसिंग सांगितलं आणि ‘नेक्स्ट क्वश्चन प्लीज’ असं आमंत्रण पत्रकारांना पुढील प्रश्न विचारण्यासाठी दिलं . हे सगळं अचानक घडलं तरी डॉ . मनमोहनसिंग यांच्या त्या शांतपणानं आम्ही स्तिमितच झालो . देशातील आर्थिक सुधारणांची मूहर्तमेढ रोवणारे , रुपयांच्या अवमूल्यनचा धाडसी निर्णय घेणारे म्हणून ओळख प्रस्थापित झालेल्या डॉ . मनमोहनसिंग यांची वागण्याची शैलीच अशी सहज होती .
आणखी एक अनुभव सांगायला हवा . जगातील कांही प्रमुख देशांची शिखर संस्था असलेल्या जी-२० संघटनेची बैठक रशियातील सेंट पीटसबर्ग इथं २०१३मध्ये झाली . या आंतरराष्ट्रीय बैठकीत सहभागी होण्यासाठी गेलेल्या पंतप्रधान डॉ . मनमोहनसिंग यांच्या चमूत एक पत्रकार म्हणून माझा समावेश झाला ( तो विजय दर्डा यांच्यामुळे ) ; त्यावेळी मी लोकमत वृत्तपत्र समुहात राजकीय संपादक म्हणून दिल्लीत कार्यरत होतो . बाय द वे , पत्रकारांना प्रदेश दौऱ्यात सहभागी करुन घेण्याची पद्धत पंतप्रधान झाल्यावर नरेंद्र मोदी यांनी रद्द केली आहे .
मायदेशी परतीच्या प्रवासात पंतप्रधानांनी उडणार्‍या विमानातच एक पत्रकार परिषद घेण्याचा रिवाज तेव्हा होता . (
‘पंतप्रधानांनी मायदेशी परतताना विमानात घेतलेल्या पत्रकार परिषदेत’ असा उल्लेख असलेल्या बातम्या अनेकांना आठवत असतील .) त्याप्रमाणे पत्रकार परिषदेसाठी रशियातून भारतात परततांना पत्रकार बसलेल्या विमांनाच्या भागात पंतप्रधान डॉ . मनमोहनसिंग आले . सकाळी अकराची ते वेळ होती . सर्व पत्रकारांनी अदबीनं उठून उभं राहून पंतप्रधान डॉ . मनमोहनसिंग यांना अभिवादन केलं . पत्रकारांनी केलेल्या सामूहिक अभिवादनाचा हात जोडून सस्मित स्वीकार केल्यावर , स्वत:च्या आसनाकडे जाण्याऐवजी पंतप्रधान डॉ . मनमोहनसिंग यांनी प्रत्येक पत्रकाराच्या आसनाजवळ जाऊन त्याच्याशी हस्तांदोलन केलं . हे इतकं अनपेक्षित घडलं की उपस्थित २२/२३ पत्रकारांपैकी कुणालाही डॉ . मनमोहनसिंग यांच्यासोबत छायाचित्र काढण्याचंही भान राहिलं नाही ; अर्थात याची चुटपुट नंतर सर्वांनाच लागली .
महापालिकेचा तर सोडाच , नगर पंचायत किंवा पंचायत समितीचा सदस्य झाल्यावर माज ओतप्रोत अंगात भिनलेले लोकप्रतिनिधी गल्लीबोळात एका किलोग्रॅमला हजार पाह्यला मिळत असल्याचे दिवस आलेले असतांना पंतप्रधानासारख्या देशाच्या सर्वोच्च्चपदी असणार्‍या शिवाय उच्चविद्याविभूषित असणार्‍या या माणसाचा हा सुसंस्कृतपणा आणि नम्रता ‘वाखाणणे’ या शब्दात मुळीच मावणारी नाही . चार दशकांच्या पत्रकारितेत कांही पंतप्रधान जवळून तर कांही लांबून पाहता आलं मात्र , असा अ-राजकारणी , सच्चा , साधा , नम्र आणि सुसंस्कृत पंतप्रधान केवळ डॉ . मनमोहनसिंग हेच एकमेव .
राजकारणातला सुसंस्कृतपणा कसा लोप पावतो आहे याचं एक उदाहरण मनमोहनसिंग यांच्या बाबतीतच अलीकडच्या काळात घडलं आहे . डॉ मनमोहनसिंग यांच्या राज्यसभा सदस्यत्वाचा कार्यकाळ संपला ; त्यादिवशी सभागृहाचं कामकाज सुरु नसल्यानं सभागृहात अधिकृत निरोप समारंभ होऊ शकला नाही . खरं तर , विशेष अधिवेशन बोलावून डॉ . मनमोहनसिंग यांना निरोप देण्याचा उमदेपणा दाखवण्याची आणि डॉ . मनमोहनसिंग यांच्या अतुलनीय कर्तृत्वाला सलाम करण्याची संधी सत्ताधारी पक्षाकडून निर्माण केली जायला हवी होती . भारतीय संसदीय लोकशाहीच्या उच्च परंपरेला ते साजेसं ठरलं असतं पण , हे कुणाला सांगणार आणि त्यांना ते पटणार ? विद्यमान सत्ताधार्‍यात तेवढा उमदेपणा नाही , तेवढे सुसंस्कृत तर ते मुळीच नसल्याचं ते लक्षण आहे आणि काँग्रेस पक्षातल्या नेत्यांकडे तेवढं शहाणपण उरलेलं नाही , असाच त्याचा अर्थ आहे .
२८ वर्षांच्या सदस्यत्वाच्या या काळात डॉ . मनमोहनसिंग यांनी सलग दहा वर्ष पंतप्रधानपद भूषवलं तरीही त्यांचा स्वत:चा पक्ष किंवा सरकारात कोणताही दबाव गट नव्हता ; होता तो केवळ त्यांच्या विद्वतेचा आणि स्वच्छ प्रशासनाचा सात्विक दबदबा ! ( अनेक सनदी अधिकाऱ्यांना माझं हे म्हणणं मुळीच रुचट आणि पटत नाही ; त्यात माझे कांही मित्रही आहेत .) या देशाला आर्थिक खाईतून वर काढणारे , देशात विविधांगी प्रगतीच्या वाटा निर्माण करणारे , आधी अर्थमंत्री आणि नंतर सलग दहा वर्ष पंतप्रधान राहणारे दृष्टे नेते म्हणून त्यांचं नाव कायम स्मरणात राहणार आहे .
पंतप्रधानपदाच्या दुसऱ्या टप्प्यात , अखेरीस सहकारी मंत्र्यांनी केलेल्या-न केलेल्या भ्रष्टाचाराच्या आरोपांचे शिंतोडे मनमोहनसिंग यांच्यावरही उडाले ते त्यांचा कोणताही दोष नसून . तरी कोणत्याही वादळ-वार्‍याला न जुमानता एखाद्या विस्तीर्ण माळरानावर एकमेव हिरवा कंच , विस्तीर्ण , डेरेदार महावृक्ष अविचल उभा असावा , तसे भारतीय राजकारणात डॉ . मनमोहनसिंग एखाद्या ऋषीसारखे उभे राहिले . डॉ . मनमोहनसिंग होते एक अॅकेडमिशियन , अर्थतज्ज्ञ , अर्थशास्त्रज्ञ . तत्कालीन पंतप्रधान पी. व्ही. नरसिंहराव यांनी त्यांना राजकारणात ओढलं आणि थेट देशाचं अर्थमंत्री केलं तर सोनिया गांधी यांच्यामुळे ते पंतप्रधान झाले . माणसांच्या कर्तृत्वाचं मूल्यमापन अनेकदा दृष्यमान नसलेल्या बाबींवरुन करायचं असतं . पी. व्ही. नरसिंहराव यांच्या नेतृत्वाखाली अर्थमंत्री म्हणून डॉ . मनमोहनसिंग देशात जागतिकीकरण आणि आर्थिक उदारीकरणाचं धोरण अंमलात आणलं ; त्यांचं सरकार पायउतार झाल्यावर केंद्रात नंतर आलेल्या देवेगौडा , इंदरकुमार गुजराल आणि अटलबिहारी यांच्या नेतृत्वाखालील कोणत्याही सरकारांनी त्या धोरणात किंचितही बदल केला नाही , यावरुन त्या धोरणांची आणि ते आखणार्‍या माणसाच्या दूरदृष्टीची महती लक्षात घ्यायला हवी .
पी. व्ही. नरसिंहराव यांनी पंतप्रधान म्हणून देशाचं नेतृत्व स्वीकारलं तेव्हा देश एकाच वेळी अनेक अरिष्टांच्या खाईत सापडलेला होता . राजीव गांधी यांची नुकतीच हत्या झाल्यानं विशेषत” काँग्रेसच्या आघाडीवर सैरभैरता होती ; मंडल आयोगाच्या अंमलबजावणीनंतर देशभर उसळवण्यात आलेला पुरता आगडोंब शमलेला नव्हता होता , त्यामुळे देशाच्या अनेक भागात हिंसक वातावरणही होतं ; पूर्व भारत अस्वस्थ होता आणि हे कमी की काय म्हणून , राम मंदिराच्या उभारणीच्या नावाखाली हिंस्र धर्मांधतेची लाट देशभर निर्माण केली जात होती ; देशाचं सोनं गहाण टाकलेलं होतं आणि आर्थिक वाढीचा दर चार टक्क्यांपेक्षा खाली गेलेला होता . नरसिंहराव यांनी देशाला या खाईतून वर काढलं कारण त्यांना समर्थ साथ मिळाली ती डॉ . मनमोहनसिंग यांची . ( नरसिंहराव यांना डॉ . मनमोहनसिंग गुरु मानतात हेही नोंदवून ठेवणं जसं गरजेचं आहे तसंच पक्षश्रेष्ठींकडून गुरुचा अक्षम्य अवमान झाला तरी त्यांच्या या शिष्यानं त्यासंदर्भात आवाज न उठवता कायम नमतं घेतलं , याचीही नोंद घ्यायला हवीच .) पुढे पंतप्रधान झाल्यावर हीच धोरणे डॉ . मनमोहनसिंग यांनी शांत पण कणखरपणे राबवली . आज आपल्याकडे जी आर्थिक सुबत्ता आलेली आहे ; आधुनिक तंत्र आणि यंत्रज्ञान अभिमानानं मिरवणारा मूलभूत सोयी-सुविधांच्या वाटांवर चालणारा जो देश दिसतो आहे , ती त्या धोरणाला लागलेली मधुर फळं आहेत आणि त्याबद्दल डॉ . मनमोहनसिंग यांच्याविषयी कृतज्ञतेची भावना भारतीयांनी कायम बाळगायला हवी . म्हणूनच डॉ . मनमोहनसिंग यांचं निधन ही कांही एका राजकारणी नेतृत्वाची नाही तर देशाला सुबत्तेच्या वाटेवर नेणाऱ्या कर्तृत्वाची विजलेली ज्योत आहे . कधीही वायफळ न बोलता , स्वकर्तृत्वाचा कोणताही गाजावजा न करता , टिमकीही न वाजवता ‘सिंग इज किंग’ हे त्यांनी दाखवून दिलेलं आहे .
अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीत डॉ . मनमोहनसिंग नावाचा हा वृक्ष अनेक वादळ-वार्‍यांना तोंड देत अविचल होता . त्यांना त्यांच्या तोडीचे सहकारी फारच कमी लाभले ; त्यांचे बहुसंख्य सहकारी विचारानं खुरटे आणि ऊंचीनं खुजे होते ; या खुरट्या आणि खुज्यांनी डॉ . मनमोहनसिंग यांना पूर्ण क्षमतेनं काम करु दिलं नाही उलट सतत अडवणूकच कशी केली याचे असंख्य दाखले चर्चेत आहेत . विरोधकांकडून तर ‘मौनी बाबा’ , ‘कमजोर’ , ‘भ्रष्टाचार्‍यांच्या टोळीचा सरदार’ ‘सरदार असूनही असरदार’ , अशी जहरी टीका डॉ . मनमोहनसिंग यांच्यावर झाली ; पक्षातूनही त्यांना कायम प्रखर विरोध झाला , सरकारात अनेक मंत्र्यांनी त्यांची अडवणूक केली . मनमोहनसिंग यांनी पंतप्रधान म्हणून घेतलेल्या एका निर्णयाची प्रत प्रेस क्लबमध्ये जाहीररित्या फाडण्याचा उद्दामपणा राहुल गांधी यांनी दाखवला तरी मनमोहनसिंग शांत राहिले . असं शांत राहण्यासाठी सुसंस्कृतपणाची साधना लागते . याचा अर्थ ते कुणाला घाबरत होते असं काढता येणार नाही . पत्रकार , विरोधक अशा सर्वांना त्याच शांत चित्तानं मनमोहनसिंग सामोरे जात . माध्यमांनी प्रचंड टीका केल्यावरही पंतप्रधान म्हणून त्यांनी ‘गुडबाय पत्रकार परिषद’ त्यांनी घेतली आणि पत्रकारांच्या सर्व प्रश्नांची स्पष्ट शब्दांत उत्तरे दिली . शेवटच्या पत्रकार परिषदेतील मनमोहनसिंग यांचे History will be Kinder to me than the media हे विधान प्रसिद्ध आहे. म्हणूनच म्हटलं संस्कृतपणाची साधना मनमोहनसिंग यांच्याकडे होती . देशाच्या आर्थिक धोरणांचा शिल्पकार , उच्चविद्याविभूषित , आर्थिक विद्वान , सुसंस्कृत म्हणून मनमोहनसिंग कायम स्मरणात राहतील . असे उच्च विद्याविभूषित , अर्थतज्ज्ञ , सुसंस्कृत नेते समकालात किती आहेत ?
ऐसा नेता पुन्हा होणे नाही…
■प्रवीण बर्दापूरकर
Cellphone+919822055799
www.praveenbardapurkar.com
